Hoe vertaal je ambities naar concrete richtlijnen voor een gezondere en inclusievere openbare ruimte?

De gezonde leefomgeving. Het begrip dringt van steeds meer kanten door in de wereld van de beheerder openbare ruimte. Maar wat betekent dat eigenlijk; een gezonde leefomgeving? En vooral hoe realiseer je die dan? Deze en andere vragen beantwoorden we in dit artikel!

Waar vinden fysiek en sociaal elkaar?

Gezondheid is een belangrijke maatschappelijke opgave: in Nederland heeft de helft van de volwassenen overgewicht of obesitas, het percentage kinderen en jongeren dat te zwaar is stijgt, stressklachten onder jongeren nemen toe en veel ouderen voelen zich eenzaam. Maar gezondheid gaat over meer dan gezondheidsproblemen. Het gaat ook over je gezond vóelen, vrolijk zijn, goed voor jezelf zorgen en in verbinding staan met anderen. Steeds meer gemeente baseren hun preventiebeleid op deze brede visie op gezondheid, ook wel positieve gezondheid genoemd.

Hoe we onze leefomgeving inrichten en beheren heeft veel invloed op hoe gezond wij zijn en ons voelen. Zo draagt meer groen bij aan een betere mentale én fysieke gezondheid, kunnen sportroutes, speeltoestellen en bankjes uitnodigen tot bewegen en ontmoeten en kan de inrichting bijdragen aan bescherming tegen bijvoorbeeld verkeersgeluid.

Gezondheid is van oudsher een onderwerp dat thuishoort bij het sociale domein, terwijl de inrichting en het beheer van de openbare ruimte bij het fysieke domein zitten. Door de toegenomen aandacht voor de gezonde leefomgeving wordt er een beroep op zowel het sociale als fysieke domein gedaan om domein-overstijgend te gaan werken. En dat kan nog best lastig zijn, want hoe vind je elkaar en hoe vertalen de verschillende ambities zich naar maatregelen in de openbare ruimte?

Richtlijnen slaan een brug

De meeste gemeenten werken met een handboek of leidraad om de openbare ruimte op de gewenste wijze in te richten. Dit kan in verschillende vormen, zoals een papieren handboek, een doorklikbare pdf of een digitale tool zoals HIOR.nl (Handboek Inrichting Openbare Ruimte). In wat voor vorm het handboek ook komt, het is een leidend document voor de vormgeving van de openbare ruimte.

Een handboek bestaat meestal uit een set richtlijnen. In onze online tool HIOR.nl zijn alle richtlijn functioneel gespecifieerd, waarbij elke richtlijn is opgedeeld in wat, waarom en hoe. Per richtlijn is er een omschrijving die kort en bondig beschrijft wat de richtlijn is. Vervolgens wordt een motivatie omschreven die beantwoordt waarom dit gewenst is. Als laatste worden er mogelijke oplossingen voorgedragen. Dit zijn suggesties die ruimte laten om de richtlijn naar eigen inzicht in te vullen. Door richtlijnen op deze manier vorm te geven ontstaat er veel ruimte voor creativiteit en wordt tegelijkertijd de doelstelling gewaarborgd.

Bij het vormgeven van een gezonde openbare ruimte komen veel verschillende expertises uit zowel het fysieke als het sociale domein samen, elk met hun eigen ambities en doelstellingen. Omdat deze experts niet altijd aanschuiven op het moment dat er besluiten worden genomen over (her)inrichtingen of beheer van de openbare ruimte, is het vastleggen van richtlijnen een goede methode om al deze doelstellingen te waarborgen en mogelijk te combineren. Zo kunnen doelstellingen uit het sociale en fysieke domein samenkomen in richtlijnen voor het vormgeven van de openbare ruimte. Een voorbeeld van een richtlijn die dan zou kunnen ontstaan is:

Wat: Zorg dat er voldoende schaduw in de openbare ruimte aanwezig is.

Waarom: Voldoende schaduw biedt verkoeling en gaat hittestress tegen. Extreme, langdurige hitte vermindert het functioneren van mensen en dieren en kan schadelijk zijn voor de gezondheid. De gevoelstemperatuur in de zon kan zo’n 10 tot 15 graden hoger zijn dan in de schaduw. Daarom is het belangrijk om in de openbare ruimte voldoende schaduwrijke plekken te creëren om af te kunnen koelen.

Hoe: ​

– Maak een schaduwstudie van de te ontwikkelen plek.​

– 40% schaduw op belangrijke loop- en fietsroutes, drinkwaterstroken en verblijfsplekken.

– 30% schaduw op het heetste moment van de dag (15:30 uur op 21 juni).

Zet de eerste stap naar een gezonde openbare ruimte

Het vernieuwen van het handboek of de leidraad kan een goede aanleiding zijn om ook richtlijnen op het thema gezondheid op te nemen. Staat uw gemeente dus op het punt dit te doen, nodig het sociale domein dan uit om mee te denken over richtlijnen voor een gezonde openbare ruimte. Maar ook als uw handboek niet direct aan vernieuwing toe is, kunt u samen met het sociale domein in gesprek gaan om te zien hoe de fysieke leefomgeving meer kan bijdragen aan gezondheid.

Bijvoorbeeld door samen te kijken wat er mogelijk is het kader van het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). Het GALA legt een stevige basis om integraal in te zetten op preventieve gezondheidsmaatregelen. Hierin is ook een rol en budget voor de leefomgeving en dus mogelijkheden om de openbare ruimte gezonder te maken.Hierin is namelijk ook aandacht en budget beschikbaar voor de gezonde leefomgeving. Een ander belangrijk raakvlak is het speelbeleid, in veel gemeenten al uitgebreid één naar beleidsstuk voor spelen, bewegen én ontmoeten. Spelen, bewegen en ontmoeten zijn onderwerpen die op het grensvlak liggen van het fysieke domein (vanwege de inrichting) en het sociale domein (vanwege de verbonden doelstellingen). Het vormgeven van dit beleid is dus bij uitstek een samenwerkingsopgave.

Samen bewegen naar een gezonde leefomgeving

In de openbare ruimte liggen prachtige kansen om de gezondheid van inwoners te verbeteren. Alleen weten we niet altijd waar of hoe. Nauwere samenwerking met het sociale domein is daarom van essentieel belang. Dat kan echter lastig zijn omdat er niet altijd dezelfde ‘taal’ wordt gesproken of omdat de werelden gevoelsmatig ver uit elkaar lijken te liggen. PLANTERRA heeft jarenlange ervaring in het verbinden van deze domeinen in verschillende soorten projecten, waaronder het opstellen van richtlijnen voor gezondheid. Ook geven we binnenkort een Masterclass omgevingspsychologie en openbare ruimte. Daarin leer je hoe je met de openbare ruimte beleving en gezondheid kunt verbeteren en krijg je inspiratie om in je eigen gemeente aan de slag te gaan. Deze masterclass is geschikt voor iedereen die actief is in de openbare ruimte en kansen wil verkennen om bij te dragen aan sociale doelstellingen zoals gezondheid en sociale cohesie.

Een laatste tip: Onze kerstkaart. Daarop staan maatregelen voor een gezonde openbare ruimte afgebeeld op een mooie poster én het bevat gesprekstarters voor een gesprek tussen sociaal en fysiek domein. Wil je deze graag ontvangen in groot formaat willen ontvangen zodat deze als startpunt voor gesprekken kan dienen? Stuur dan een mailtje naar linde.vandenbrink@planterra.nl en we sturen hem naar je op!

Wist u dat PLANTERRA:

• Al voor verschillende gemeenten richtlijnen opstelt voor gezondheid (o.a. gemeente Alkmaar, Molenlanden, Wijk bij Duurstede). In sommige gemeenten wordt dit deels bekostigd vanuit het GALA budget.
• Een landelijke subsidieaanvraag heeft ingediend voor het verder ontwikkelen van praktische gezondheidsrichtlijnen voor de openbare ruimte op wetenschappelijke basis in samenwerking met de GGD RotterdamRijnmond en gemeente Capelle aan den IJssel.
• Voor de gemeente Dalfsen een integraal beleidsplan Spelen, bewegen en ontmoeten schrijft, in nauwe samenwerking met fysiek en sociaal domein, inwoners en bestuur.

Dit artikel werd geschreven door Meinrad van der Scheer en Linde van den Brink.